“สางเถาวัลย์”หรือ “สางป่า”? หยุดไตร่ตรองก่อนเดินหน้าต่อ

เรื่อง: อาจารย์วิรงค์ จันทร  
ภาพ: นณณ์ ผาณิตวงศ์

ผมได้อ่านข่าวจากหนังสือพิมพ์ไทยรัฐในช่วงเดือนที่ผ่านมาเกี่ยวกับโครงการสางเถาวัลย์เพื่อฟื้นฟูป่าป้องกันไม่ให้ “ป่าแก่งกระจานล่ม”โดยส.ว. ท่านหนึ่ง หลังจากนั้นก็ได้ลองติดตามข่าวสารจากแหล่งอื่นๆ เพิ่มเติม สำหรับผมเปรียบเหมือนได้ฟังข่าวดีและข่าวที่น่าตกใจในเวลาเดียวกัน (ยังไม่ถึงกับเป็นข่าวร้ายสำหรับผม แค่เกือบ)  ข่าวที่ผมว่าเป็นเรื่องที่ดีและน่ายินดี คือประเทศเรายังมีนักการเมืองที่ใส่ใจ และห่วงใยเรื่องการอนุรักษ์ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ทุ่มเททำงานเพื่อผลักดันให้เกิดการขับเคลื่อนการดูแลทรัพยากรธรรมชาติ  นอกจากนี้ยังมีความช่างสังเกตที่มองเห็นการเปลี่ยนแปลงของธรรมชาติของผืนป่าแก่งกระจาน แต่สำหรับข่าวที่น่าตกใจในคราวเดียวกันคือ การกำหนดนโยบายการจัดการทรัพยากรธรรมชาติเราแทบจะไม่ได้อยู่บนพื้นฐานของข้อมูลการวิจัยโดยเฉพาะการวิจัยทางวิทยาศาสตร์ที่ผ่านการอภิปรายในแวดวงวิทยาศาสตร์จนเป็นที่ยอมรับกัน (เช่น ปัญหาเรื่องโลกร้อน)  หรือแม้กระทั่งจากจารีตประเพณีดั้งเดิมของคนที่อยู่ในพื้นที่(ป่า) เป็นเวลานานหลายชั่วอายุคน  

ในฐานะที่ผมเป็นนักวิทยาศาสตร์คนหนึ่งที่พอมีประสบการณ์ที่เกี่ยวข้องกับด้านนี้อยู่บ้างจึงรู้สึกอยากจะแสดงความคิดเห็นเผื่อจะพอมีประโยชน์กับการดูแลผืนป่าที่สมบูรณ์ที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศ รวมทั้งผืนป่าที่อื่นๆ ที่มีโครงการนำร่องในเรื่องการสางเถาวัลย์  ก่อนอื่นผมต้องขอออกตัวก่อนว่าผมไม่เคยได้ไปป่าแก่งกระจานมาก่อนเลย ดังนั้นอาจจะมีผิดพลาดบางประการก็ต้องขออภัยมา ณ ที่นี้ และเถาวัลย์ที่ผมจะพูดถึงต่อไปนี้เป็นเถาวัลย์ที่มีเปลือกไม้แข็ง (bark) หรือบางครั้งภาษาอังกฤษจะใช้คำว่า “woody climber”

การที่ท่านส.ว.สังเกตเห็นการเปลี่ยนแปลงทางสิ่งแวดล้อมดังกล่าวดังที่ได้กล่าวมาแล้ว นับเป็นคุณสมบัติที่ดีที่นักการเมืองคนอื่นน่าเอาเป็นแบบอย่าง ทว่าการสังเกตดังกล่าวยังเป็นแค่สมมุติฐาน ตราบใดที่เรายังไม่มีข้อมูลที่ได้จากการวิจัยอันปราศจากความลำเอียงเพื่อพิสูจน์สมมุติฐานดังกล่าว การด่วนสรุปและกำหนดนโยบายเป็นเรื่องที่อันตรายอย่างยิ่งเพราะ ป่าที่สมบูรณ์ (คาดว่าจะเหลือไม่ถึง 5%ของพื้นที่ประเทศ) กลายเป็นทรัพยากรที่หายากและมีค่ามากสำหรับประเทศเราไปแล้ว (รวมทั้งของโลกด้วย) การจะดำเนินการใดๆ ที่เกี่ยวข้องจึงสมควรยิ่งที่ต้องมีความระมัดระวังและรอบคอบ  จากการที่ผมได้ทำหรืออ่านงานวิจัย หรือสมมุติฐานด้านอื่นอันแตกต่างจากแนวคิดของการสางเถาวัลย์  ซึ่งผมคิดว่าควรจะต้องนำมาเล่าเพื่อที่จะให้ใช้เป็นแนวทางในการพิจารณาทบทวนหรือปรับปรุงการออกนโยบายสางเถาวัลย์ดังกล่าว ซึ่งควรที่จะอาศัยข้อมูลที่ได้จากการศึกษาที่เป็นระยะเวลายาวนาน  เพราะการเปลื่ยนแปลงทางนิเวศวิทยาโดยเฉพาะอย่างยิ่งทางด้านป่าไม้ใช้เวลาที่นานมาก เราจึงพอที่จะมองเห็นหรืออธิบายอะไรได้บ้าง  การวิจัยแค่หนึ่งหรือสองปีคงให้คำตอบได้ยาก

ด้วยแนวคิดนี้จึงอยากจะยกตัวอย่างการติดตามศึกษาระยะยาวโดยเริ่มต้นจากสถาบันสมิทโซเนียน (Smithsonianinstitution) ซึ่งเป็นองค์กรพิพิธภัณฑ์ของประเทศสหรัฐอเมริกาได้จัดตั้งแปลงศึกษาป่าเขตร้อนในพื้นที่ต่างๆ ทั่วโลก ด้วยวิธีการที่เป็นมาตรฐานเดียวกัน  มีการเริ่มต้นที่ป่าบนเกาะ บาโร โคโลราโด (Barro Colorado Island)ประเทศปานามา  แปลงบนเกาะนี้ได้ถูกศึกษาเป็นระยะเวลาร่วมเกือบสี่สิบปีแล้ว นักนิเวศวิทยาทำการวัดข้อมูลทุกๆ ห้าปี  การศึกษาป่าลักษณะนี้ส่วนใหญ่จะเน้นที่กลุ่มต้นไม้ แต่ในบางแห่ง เช่น ที่เกาะนี้มีการศึกษาเถาวัลย์ด้วย เช่นเดียวกับการศึกษาระยะยาวที่ป่าเขตร้อนในประเทศปานามา ในประเทศไทยเราได้มีการเข้าจัดตั้งแปลงศึกษาลักษณะเดียวกันและมีอยู่หลายแห่ง รวมทั้งแปลงมอสิงโตที่อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ เป็นการดำเนินงานภายใต้หน่วยวิจัยนิเวศวิทยาของศูนย์พันธุวิศวกรรมแห่งชาติ (BIOTEC)  ที่นี่ได้มีการศึกษามาเป็นเวลามากกว่าสิบปีแล้ว ซึ่งผมจะกล่าวถึงความเชื่อมโยงของข้อมูลที่ได้กับเรื่องการสางเถาวัลย์นี้ในภายหลัง

จากข้อมูลที่เกาะบาโร โคโลราโดแสดงให้เห็นถึงแนวโน้มของปริมาณเถาวัลย์เพิ่มขึ้นและส่งผลเพิ่มขึ้น  (Phillips et. al.2002, Wright 2004, Ingwall et. al.2010) ทีมผู้วิจัยดังกล่าวพยายามวิเคราะห์ข้อมูลเพื่อแสดงให้เห็นถึงความเชื่อมโยงกับปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ที่เพิ่มมากขึ้น ที่เรียกว่า ปุ๋ยจากคาร์บอนไดออกไซด์ (CO₂ fertilizer)  แต่ทั้งนี้การเพิ่มมวลชีวภาพของเถาวัลย์อาจจะเป็นไปตามวัฏจักรธรรมชาติ (ผู้เขียน)?ในบางครั้งเถาวัลย์ก็ไม่ได้ชนะต้นไม้ทุกครั้งไปเพราะมีข้อมูลที่แสดงให้เห็นว่าเถาวัลย์ที่ขึ้นบนต้นไม้แข่งขันแพ้ต้นไม้ที่มันเลื้อยขึ้นอยู่ได้ (Ingwall et. al.2010) ทั้งนี้ข้อสรุปที่ชัดเจนคือ เถาวัลย์มีความสำคัญต่อปริมาณคาร์บอนในป่าประมาณ 1-2% (www.ctfs.si.edu) จากข้อมูลนี้ทำให้เราพอจะมองเห็นภาพได้ว่า ถ้าเราสางออกไปเท่ากับเราปลดปล่อยก๊าซเรือนกระจกซ้ำเติมทำให้โลกร้อนขึ้นถึงแม้จะเป็นปริมาณสัดส่วนที่ไม่มากก็ตาม

อย่างไรก็ตามมีงานวิจัยล่าสุดเมื่อเดือนกันยายนปีนี้  2553  นี้ที่เก็บข้อมูลจากแปลงศึกษาพืนที่ป่าในประเทศปานามาในสถานที่เดียวกัน  ทีมนักวิจัยดังกล่าวค้นพบความแตกต่างของการเจริญเติบโตของต้นไม้ในช่องว่างในป่า (forest gap) ในที่มีการสางเถาวัลย์และไม่มีเถาวัลย์ ย้ำนะครับว่าเป็นการศึกษาเฉพาะในช่องว่างในป่า บางคนอาจจะสงสัยว่าช่องว่างในป่าคืออะไร  คำตอบก็ตามชื่อว่า เป็นช่องว่างที่มักจะเกิดในป่าที่สมบูรณ์เนื่องจากมีไม้ล้ม การเกิดช่องว่างดังกล่าวถือเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศป่าที่สมบูรณ์ซึ่งการล้มจะทำให้กล้าไม้ต่างๆ โตขึ้นมาทดแทนได้ เป็นที่ยอมรับในวงกว้างจากนักนิเวศวิทยาว่าการเกิดช่องว่างในป่าเป็นกลไกสำคัญอย่างหนึ่งของการที่ความหลากหลายทางชีวภาพในป่าเขตร้อนคงอยู่ได้  การทดลองสางเถาวัลย์ดังกล่าวใช้เวลาศึกษาทั้งหมด 8-9 ปี แต่ความแตกต่างดังกล่าวนี้ไม่ได้หมายความว่าต้นไม้ในป่าไม่สามารถฟื้นตัวเลย เถาวัลย์จะไม่ส่งผลต่อการฟื้นตัวของกลุ่มไม้เบิกนำ (pioneer species) แต่จะส่งผลต่อกลุ่มไม้ทนร่ม(shade-tolerant tree species)กล่าวโดยสรุปคือ ถึงแม้เถาวัลย์จะมีผลแต่ก็ไม่ได้หมายความว่าจะไม่ทำให้ป่าฟื้นตัว แต่ป่าที่ฟื้นตัวอาจจะมีองค์ประกอบของชนิดพันธุ์ที่เปลี่ยนไป ที่ทางนักวิจัยกลุ่มดังกล่าวแสดงความกังวลคือเถาวัลย์จะทำให้มีไม้เบิกนำมีปริมาณเพิ่มขึ้นในป่าสมบูรณ์ และชนิดพันธุ์ไม้ทนร่มมีจำนวนลดลง 

ถึงกระนั้นผมคิดว่าการศึกษาดังกล่าวยังต้องมีการพูดคุยอภิปรายถึงความเป็นไปได้ของแนวคิด สมมุติฐานดังกล่าวอีกมาก ผมมีตัวอย่างน่าสนใจบางประเด็นที่สมมุติฐานดังกล่าวไม่น่าจะอธิบายได้ ตัวอย่างเช่นจากข้อมูลการวิจัยส่วนตัวผมเองประมาณปี 2548ที่ได้ทำในแปลงมอสิงโต อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ซึ่งเป็นแปลงที่ใช้การศึกษาระบบเดี่ยวกับสมิทโซเนียนบนพื้นที่ประมาณ 188 ไร่ ผมได้ทำการสำรวจพื้นที่ทั้งหมดตรวจสอบว่า มีการเกิดช่องว่างในป่าขึ้นมากน้อยแค่ไหนทั้งที่พึ่งเกิดและเกิดมาก่อนแล้ว สิ่งที่พบคือ ช่องว่างในป่าที่มีเถาวัลย์มีประมาณ 30 แห่งจากช่องว่างที่เกิดขึ้นทั้งหมด 122 แห่ง หรือคิดเป็นประมาณ (25%) ดังนั้นผลกระทบของเถาวัลย์ดังกล่าว (ที่มีต่อพืชทนร่ม) น่าจะมีประมาณหนึ่งในสี่ของพื้นที่ และผมคิดว่าอาจจะเป็นเรื่องดีต่อความหลากหลายทางชีวภาพของต้นไม้ในป่าด้วย เพราะเปิดโอกาสให้ไม้เบิกนำโตในป่าสมบูรณ์ได้  สิ่งนี้มีข้อมูลสนับสนุนจากการศึกษาต้นมะกอกป่าชนิดหนึ่ง(สีเสียดเทศ, Choersopondias axillaris) ซิ่งเป็นไม้เบิกนำในแปลงมอสิงโตพบว่าต้นกล้าไม่สามารถเติบโตขึ้นทดแทนต้นใหญ่ได้ทำให้ประชากรมีแนวโน้มลดลงเรื่อยๆ จนอาจจะหายไปจากแปลง สาเหตุหลักอาจจะเนื่องจากขนาดของช่องว่างที่เกิดขึ้นไม่ใหญ่พอ (Chanthorn& Brockelman2008) การมีเถาวัลย์ในป่าอาจจะช่วยต้นมะกอกชนิดนี้ลดการแก่งแย่งกับพืชชนิดทนร่มซึ่งเป็นไม้เด่นในป่าสมบูรณ์แห่งนี้ได้ นอกจากนี้เถาวัลย์ที่ยึดโยงต้นไม้ในป่าเมื่อมีต้นไม้ล้มจากที่สังเกตเถาวัลย์จะดึงเอาต้นอื่นล้มมาด้วยทำให้ช่องว่างมีขนาดใหญ่ขึ้น อันน่าจะเป็นผลดีต่อความหลากหลายทางชีวภาพเพราะมีแสงส่องลงมาที่พื้นมากขึ้น ช่องที่ใหญ่ขึ้นก็จะช่วยให้พืชเบิกนำโตร่วมกับพืชทนร่มได้ และพืชทนร่มที่อยู่ใกล้เคียงกับช่องว่างก็จะมีแสงส่องมาเพียงพอให้เจริญได้ ที่สำคัญเมื่อเกิดช่องว่างใหม่ๆ จะมีเถาวัลย์ปกคลุมแน่นมาก (เพราะผมได้ไปตัดเพื่อวัดต้นไม้ในบางแห่งจนสงสัยว่าต้นไม้มันจะเจริญได้อย่างไร) แต่สองถึงสามปีเถาวัลย์ก็ค่อยๆหายไปกลายเป็นกล้าไม้ขึ้นมาแทน
 
ทั้งนี้การวิจัยเกี่ยวเถาวัลย์ที่ได้กล่าวมาบางส่วนนั้นทำในป่าเขตร้อนที่ทวีปอเมริกาใต้ ซึ่งอยู่คนละซีกโลกกับทางประเทศไทย และเท่าที่ตรวจสอบดูงานยังไม่พบงานวิจัยเกี่ยวกับผลของเถาวัลย์ต่อระบบนิเวศป่าที่วิจัยในป่าเขตร้อนแถบทวีปเอเชีย  จึงยากที่จะสรุปว่าในแถบบ้านเราผลกระทบจะมีแนวโน้มดังกล่าวหรือไม่  เนื่องจากมีแบบจำลองทำนายว่าผลจากโลกร้อนส่งผลต่อการสะสมคาร์บอนในป่าเขตร้อนทวีปเอเชียและอเมริกาใต้มีความแตกต่างกัน (Gumpenbergeret. al. 2010)   อีกทั้งยังไม่มีนักวิทยาศาสตร์คนไหนในโลกที่ออกมาเสนอให้สางเถาวัลย์  เพราะงานวิจัยที่แสดงถึงผลของเถาวัลย์ต่อการฟื้นตัวของป่าก็มีแค่เพียงชิ้นเดียว และเรื่องนี้ยังมีประเด็นอีกหลายอย่างที่ยังไม่ชัดเจนซึ่งต้องใช้เวลาพิสูจน์ บางท่านจะคิดว่ารอไม่ได้ แต่การเปลี่ยนแปลงในป่ามันไม่ได้รวดเร็วมากขนาดนั้นครับ  อีกทั้งประเด็นการศึกษาส่วนใหญ่ก็เป็นเพียงมิติเดียวที่มองเรื่องพืช (ต้นไม้) แต่แทบจะไม่มีงานวิจัยที่บอกเราว่าสัตว์ที่อยู่ในป่ารวมถึงสิ่งมีชีวิตอื่นดำรงชีวิตสัมพันธ์กับเถาวัลย์มากน้อยแค่ไหน 

เท็จจริงแล้วปัญหาเรื่องเถาวัลย์เราอาจจะต้องย้อนกลับมาสู่คำถามพื้นฐานว่าวัตถุประสงค์ของการที่เราอยากให้มีป่าสมบูรณ์เพื่ออะไร ? และผมคิดว่าคำตอบที่ทุกคนทั่วโลกให้การยอมรับกันก็คือ การอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ (เพื่อให้ได้รับการบริการที่ครบถ้วนจากระบบนิเวศป่า) และป่าที่สมบูรณ์มีหน้าตาเป็นอย่างไร?  คำตอบคงไม่ได้ง่ายๆ เพียงแค่เป็นป่าที่มีต้นไม้ที่สูงใหญ่เป็นจำนวนมาก  เพราะไม่เช่นนั้นแล้วสวนป่าเช่น สวนสักก็จะถูกจัดเป็นป่าสมบูรณ์เทียบเท่ากับป่าที่เขาใหญ่  ผมขออธิบายสั้นๆ ว่านิยามป่าสมบูรณ์ต้องเป็นป่าที่มีความซับซ้อนเชิงนิเวศ (ecological complexity)หรือเรียกแบบบ้านๆ ว่า “รก (ชัฏ)”   อันเกิดจากการมีสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิดมาอยู่ร่วมกันตามกระบวนการวิวัฒนาการที่ให้มันเป็น นอกเหนือไปจากความสูงใหญ่ของต้นไม้ดังที่กล่าวมา ความรกรุงรังดังกล่าวจะมีมากบ้างน้อยมากไม่ได้เหมือนกันทุกพื้นที่ในป่าแม้ว่าจะอยู่ในเป็นผืนเดียวกัน เพราะการเกิดช่องว่างจากไม้ล้มในป่าเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เกิดลักษณะดังกล่าว  และถ้าเรายึดนิยามตามนี้เถาวัลย์ก็ทำให้เกิดความ “รก”  ขึ้น หรืออีกนัยหนึ่งเถาวัลย์ก็เป็นตัวที่บ่งบอกถึงความอุดมสมบูรณ์ของป่า เฉกเช่นเดียวกับ นกเงือกหรือเสือโคร่ง ในบางครั้งคนไทยเราอาจจะเคยชินกับความสวยงามของป่าในสวนสาธารณะในเมืองหรือป่าในต่างประเทศที่มีไม้ต้นใหญ่ดูเป็นระเบียบพื้นล่างดูโล่ง เข้าไปนั่งพักผ่อนได้ หรือผมคาดเดาว่าคนส่วนใหญ่ถ้าให้เลือกป่าที่อยากไปเที่ยว ส่วนใหญ่คงจะเป็นป่าที่มีลักษณะเป็นป่าสนเช่นบนยอดภูกระดึง ที่มีต้นสนใหญ่เรียงรายดูสวยงาม และพื้นมีหญ้าแซมด้วยมีดอกไม้สวยๆ ในปลายฤดูฝน มากกว่าที่จะเดินในป่าเขาใหญ่ที่รกชัฏ เต็มไปด้วยหนามหวายและเถาวัลย์ แต่ป่าที่ไม่รกดังกล่าวย่อมไม่ใช่ป่าเขตร้อนที่สมบูรณ์ไม่ว่าจะเป็นที่ใดในโลกแน่ 

มีหลักฐานจากงานวิจัยของที่แปลงมอสิงโต ศึกษาด้วยวิธีการเดียวกับสมิทโซเนียน  ข้อมูลเบื้องต้นพบว่า จำนวนชนิดของเถาวัลย์พบประมาณอย่างน้อยหนึ่งในสามของชนิดพันธุ์ของต้นไม้ (ตัวเลข)!!  นั่นหมายความว่าถ้าเราสางเถาวัลย์ออกหมายความว่าเรากำลังทำลายความหลายหลายไปเกือบครึ่งหนึ่งของป่า และนอกจากนี้มีการศึกษาเพิ่มเติมในเรื่องของสัตว์ป่าโดยเฉพาะนกและชะนี ซึ่งสองกลุ่มนี้เป็นสัตว์ที่ช่วยแพร่กระจายพันธุ์เมล็ดที่สำคัญ  และหลายชนิดกินเถาวัลย์เป็นอาหาร โดยเฉพาะมีการศึกษาที่แสดงให้เห็นว่าในบางฤดูกาลชะนีกินเถาวัลย์เป็นองค์ประกอบหลัก ซึ่งเป็นเรื่องที่น่าสนใจอย่างยิ่งและในปัจจุบันผู้วิจัยเรื่องดังกล่าวกำลังศึกษาเพิ่มเติมถึงความสัมพันธ์ดังกล่าวในเชิงวิวัฒนาการร่วม ถ้าขาดเถาวัลย์อาจจะทำให้เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ได้หรือไม่ เพราะความสมบูรณ์ในตัวลดลง  อันเนื่องจากขาดอาหารในบางฤดูกาล หรือสารอาหารบางอย่างซึ่งอาจจะได้รับจากเถาวัลย์  (ประเด็นนี้เราอาจจะอนุมานเทียบเคียงกับคน ที่มีสมุนไพรหลายชนิดเป็นเถาวัลย์ !!)นกบางชนิดอาจจะได้รับผลเช่นเดียวกัน อาทิเช่น นกเงือกซึ่งกินผลของเถาวัลย์หลายชนิดเช่นกัน (Datta & Rawat 2003) ในระยะยาวอาจจะส่งผลต่อการฟื้นตัวของกล้าไม้ในป่าที่สัตว์เหล่านี้ช่วยกระจายพันธุ์ไม้ป่าชนิดอื่น ทำให้เกิดสภาพ “ป่าล่ม”ถาวร?   สิ่งที่นอกเหนือไปจากนั้นยังมีพวกพืชหายากที่เป็นปรสิตจำเพาะที่ต้องอาศัยเถาวัลย์เป็นตัวอยู่อาศัย ยกตัวอย่างเช่น กระโถนฤาษี (Sapria spp.) หรือ บัวผุด (Rafflesia spp.) การสางเถาวัลย์ก็จะส่งผลต่อพืชพวกนี้และอาจจะสูญพันธุ์ไปได้อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ด้วยเช่นกัน

ดังนั้นถ้าเหตุการณ์ซึ่งมีแนวโน้มเป็นไปในทางดังกล่าวซึ่งโอกาส การที่เราสางเถาวัลย์จะทำให้เราห่างจากเป้าหมายเรื่อง การรักษาความหลากหลายทางชีวภาพออกไปเรื่อยๆ   นอกจากที่สัตว์จะใช้แล้วอย่างที่ได้เกริ่นมาว่าเถาวัลย์หลายชนิดเป็นสมุนไพรหรือเป็นอาหารที่สำคัญ เช่น บรเพ็ด (Tinospora crispa) ม้ากระทืบโรง (Ficus pubigera) และอีกหลายชนิดที่มีแนวโน้มหายากขึ้นเนื่องจากคนนำมาใช้ประโยชน์มากขึ้น การสางเถาวัลย์อาจจะเป็นการซ้ำเติมปัญหาดังกล่าวและเป็นการทำลายความยั่งยืนจากการใช้ประโยชน์จากป่าในระยะยาวหรือไม่ เป็นอีกมิติหนึ่งที่ต้องไตร่ตรองให้ถี่ถ้วนก่อนจะมีนโยบายการสางเถาวัลย์

ยังมีอีกประเด็นนึงที่ผมยังสงสัยคือ ปริมาณพื้นที่ของผืนป่าที่ถูกปกคลุมไปด้วยเถาวัลย์ตามที่เป็นข่าวคิดเป็นสัดส่วนเท่าไรของพื้นที่ทั้งหมด เช่น ป่ามี 1000 ไร่ แล้วมีกี่ไร่ที่เต็มไปด้วยเถาวัลย์  และกระจายตัวเป็นกลุ่มเดียวกันทั้งหมดหรือเป็นกลุ่มย่อย บริเวณไหนบ้าง ที่ผมตั้งคำถามนี้มาเนื่องจากคำถามที่สำคัญในทางนิเวศคือ เถาวัลย์ที่พบเป็นปริมาณมากอาจจะพบแค่บางบริเวณซึ่งทำให้ไม้ใหญ่ในพื้นที่นั้นไม่ฟื้นตัว แต่ในทางนิเวศการที่บางบริเวณมีเถาวัลย์อาจจะเป็นสิ่งที่รักษาความหลากหลายทางชีวภาพในป่าเขตร้อนไว้ให้อยู่ในระดับที่สูงได้ เพราะความแตกต่างกันในพื้นที่ Spatial heterogeneity ยิ่งมีมากก็จะทำให้ความหลากหลายมาก   การศึกษาที่มอสิงโตทั้งพื้นที่ ทั้งหมดร้อยแปดสิบกว่าไร่ต้นไม้ส่วนใหญ่เต็มไปด้วยเถาวัลย์พันขึ้น  เช่นเดียวกับที่ปานามา (Ingwall et. al.2010)  บางบริเวณ (ส่วนน้อย) ที่จะพบต้นไม้ที่ไม่สูงมากนักและมีเถาวัลย์ขึ้นอยู่หนาแน่น  แต่ลักษณะดังกล่าวพบว่าเป็นเรื่องปกติที่พบในป่าทั่วไปดังเช่นที่ Nourages ซึ่งเป็นสถานีวิจัยป่าเขตร้อนของประเทศฝรั่งเศส ในอเมริกาใต้ใกล้กับป่าอเมซอน ก็จะพบบางบริเวณที่มีเถาวัลย์ปกคลุมลักษณะเดียวกัน จนเรียกบริเวณนั้นว่าดงเถาวัลย์ (ผู้เขียน) ในป่าที่อเมริกาใต้ที่ได้กล่าวมาซึ่งเป็นป่าที่สมบูรณ์มากไม่พบร่องรอยของมนุษย์อย่างน้อยน่าจะมากว่า 1,000 ปี  นี่อาจจะเป็นสิ่งที่ดีเพราะพื้นที่มีความแตกต่างกันมากทำให้มีความหลากหลายสูง หรือทางนิเวศเราเรียกว่ามีความหลากหลายชนิดเบต้าสูง (b-diveristy)ที่มากไปกว่านั้น ผมยังได้สังเกตเห็นเถาวัลย์เป็นที่ให้พืชอิงอาศัยเช่นพืชกลุ่มสับประรดสีขึ้นเกาะด้วย เช่นเดียวกันกับในประเทศไทยผมเคยสังเกตเห็นมีเถาวัลย์บางต้นที่มีเฟิร์นข้าหลวงหลังลาย (Aspledium sp.) และกล้วยไม้หลายชนิดขึ้น  นั่นหมายความว่าถ้าเราตัดเถาวัลย์เราได้ทำลายพืชชนิดอื่นที่เชือมโยงกันไปด้วย 
ในทางกลับกันการมีเถาวัลย์น่าจะใช้เป็นดัชนีแสดงความอุดมสมบูรณ์ของป่ามากกว่าที่จะบ่งบอกถึงสัญลักษณ์ของการทำลายป่าดังที่ได้กล่าวมาบ้างแล้ว เพราะต้องมีต้นไม้ใหญ่ก่อนเถาวัลย์จึงจะโตได้ ดังเช่นที่ป่าเขาใหญ่หรือไม่ว่าจะเป็นป่าสมบรูณ์ที่ไหนในโลก  การพึ่งพิงของเถาวัลย์บนต้นไม้น่าจะคล้ายๆ เรื่องปรสิตกับเจ้าบ้านที่อยู่อาศัย ที่มีการพิสูจน์ในทางนิเวศวิทยามาแล้วว่าท้ายที่สุดปรสิตจะไม่มีทางทำให้ประชากรของเจ้าบ้านที่ไปอาศัยอยู่สูญพันธุ์และการมีปรสิตเป็นตัวบ่งบอกถึงระบบนิเวศที่มีสุขภาพดี (Hudson & Dobson 2006) เพราะไม่ทำให้ชนิดใดชนิดหนึ่งเด่นมากเกินไป (จนบางครั้งกลายเป็นชนิดพันธุ์รุกรานไปได้ (invasive species) อย่างไรก็ดีเรื่องดังกล่าวยังไม่ได้มีการศึกษามากนัก บางท่านอาจจะสงสัยว่าเท็จจริงแค่ไหนเรื่องการใช้เป็นดัชนีบ่งบอกถึงระดับความสมบูรณ์ มีการศึกษาในบ้านเราทางป่าในภาคเหนือแถวบริเวณเชิงดอยสุเทพ ที่อาจจะพอหยิบยกมาใช้อธิบายความสมบูรณ์ของป่ากับการพบเถาวัลย์ ผู้วิจัยได้ศึกษาพื้นที่ป่าเปรียบเทียบการรบกวนที่แตกต่างกัน หลักๆมาจากไฟป่า (ที่คนจุด) พบว่า บริเวณที่มีการป้องกันไฟมากกว่า 50 ปีจะมีจำนวนชนิดของเถาวัลย์มากที่สุดในขณะที่บริเวณที่มีการรบกวนจากไฟแถบจะไม่พบเถาวัลย์ (Vaidhayakarn & Maxwell 2010)

อย่างที่ผมได้ออกตัวมาก่อนหน้านี้แล้วว่าผมไม่เคยได้ป่าที่ป่าแก่งกระจานบริเวณดังกล่าวมาก่อน แต่จากที่ผมสังเกตจากสื่อเช่นหนังสือพิมพ์หรือโทรทัศน์  ผมคิดว่าเถาวัลย์ที่เกิดขึ้นน่าเป็นลักษณะของการเกิดขึ้นปกคลุมในช่องว่างของป่า  ลักษณะคล้ายกับป่าที่มอสิงโตเขาใหญ่ และมีหลายแห่งที่มีลักษณะคล้ายเช่นเดียวกัน แต่อย่างที่กล่าวมาแล้วไม่ได้พบในทุกช่องว่างในป่า  นอกเหนือจากนี้ที่ผมสังเกตเห็นในข่าวมีภาพเถาวัลย์ที่ถูกตัดมาวางไว้มีขนาดที่ใหญ่มาก ผมคิดว่าเป็นขนาดเถาวัลย์ที่พบในป่าสมบูรณ์ในเขาใหญ่นั่นแสดงว่าป่าที่แก่งกระจานเป็นป่าที่สมบูรณ์ตามธรรมชาติของมัน แต่บริเวณดังกล่าวเป็นพื้นที่สัมปทานไม้มาก่อน จะเป็นป่าสมบูรณ์ได้กระนั้นหรือ!!?  คำอธิบายที่เป็นไปได้คือ การทำไม้ส่วนใหญ่อาจจะไม่ได้เป็นการถางทั้งผืนป่า มีการนำออกไปเฉพาะไม้มีค่าการชักลากไม้ออกไปทำให้พื้นที่ดังกล่าวมีลักษณะเสมือนช่องว่างของป่าที่มีขนาดใหญ่ และแน่นอนในช่องว่างมักจะมีเถาวัลย์ขึ้นปกคลุม โดยเฉพาะต้นไม้ที่อยู่ด้านข้าง
 
สุดท้ายนี้ ถ้าเถาวัลย์ส่งผลจริง (กรณีที่เป็นไปในทิศทางลบอย่างเลวร้ายสุด ตามงานวิจัยที่เกาะบาโรโคโลราโด) ป่าคงจะไม่ได้ล่มดังเช่นหลายคนกลัว  แต่เราก็ยังคงเห็นป่ามีสภาพเป็นป่า เมื่อดูลักษณะโครงสร้างทั่วไปอาจจะสมบูรณ์ แต่มีองค์ประกอบอาจจะมีความแตกต่างจากเดิม แต่อย่าลืมนะครับว่าเถาวัลย์มีจำนวนชนิดของต้นไม้และยังมีวิวัฒนาการร่วมกันมากับสัตว์อีกหลายชนิด  ถ้าเราคิดว่าเรื่องนี้เป็นเรื่องสำคัญผมอยากจะเสนอแนะว่าการที่ท่านส.ว. หรือใครจะพากันไปสางเถาวัลย์ซึ่งโดยหลักวิธีการคิดเป็นเจตนาเรื่องที่ดี  แต่ผลลัพธ์ที่ได้อาจจะเกิดขึ้นในทางตรงข้าม ผมว่าน่าจะเปลี่ยนเป็นโครงการติดตามศึกษาการเปลี่นแปลงสภาพป่าเทียบกันในบริเวณที่มีเถาวัลย์หนาแน่นกับบริเวณที่พบน้อยและปานกลางโดยเริ่มทำในพื้นที่เล็กๆ  ก่อนเปรียบเทียบกับพื้น โดยอาจจะใช้วิธีการเดียวกับที่สถาบันสมิทโซนเนียนก็ได้ แล้วอาจพานักเรียนหรือใครมาช่วยกันวัด บันทึกการเปลี่ยนแปลง แทนการเข้ามาตัดสาง อีกทั้งเวลาที่จะดูการเปลี่ยนแปลงนี้คงไม่ใช่แค่หกเดือนดังที่ออกข่าว เรื่องนี้เราจะใจร้อนไม่ได้ต้องไตร่ตรองให้ถี่ถ้วน และทำด้วยความรอบคอบจริงๆ เพราะอย่างที่ได้กล่าวมาเราไม่มีป่าสมบูรณ์เหลือเพียงพอให้ต้องสูญเสียได้อีกแล้ว
 
หมายเหตุ:  บทความนี้เป็นการดัดแปลงและเรียบเรียงมาจากบทความที่คาดว่าจะส่งไปเผยแพร่ในวารสารทางวิทยาศาสตร์ ซึ่งจะมีเนื้อหาในเชิงลึกมากขึ้น เพื่อให้ทันต่อเหตุการณ์จึงได้นำมาเผยแพร่ก่อน