บึ้งฝา....นักล่าผู้ซ่อนเร้น

เรื่อง/ภาพ: coneman

ทุกฝีก้าวบนพื้นป่า คุณอาจก้าวย่างผ่านนักล่ากลุ่มหนึ่งไปโดยไม่ทันสังเกต โชคดีที่คุณเป็นมนุษย์ตัวโต แต่หากคุณเป็นแมลงตัวเล็กๆแล้วล่ะก็ คุณอาจตกเป็นเหยื่อได้โดยไม่ทันตั้งตัว พวกเค้าเป็นนักซุ่มโจมตีตัวฉกาจ เผยตัวเพียงเสี้ยววินาทีในการจู่โจม ร่างของเหยื่อเคราะห์ร้ายจะถูกพาหายไปในพริบตาจนเหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้น  หลายท่านคงเริ่มสงสัยแล้วสิว่านี่มันตัวอะไร ผมกำลังนำท่านไปรู้จักกับพวกเค้า บึ้งฝา....นักล่าผู้ซ่อนเร้น
 
ที่มาของ”บึ้งฝา”

คำว่า”บึ้งฝา” หลายท่านอาจคุ้นหูกับชื่อนี้มาบ้างแล้ว เป็นชื่อที่ผมใช้เรียกกลุ่มแมงมุมที่ใช้ดินผสมกับใยสร้างฝาปิดปากรรูอาศัย ตัวผมไม่ได้ตั้งชื่อนี้ขึ้นมาเองหรอกนะครับ แต่คำคำนี้มีที่มาที่น่าสนใจและสื่อความหมายได้ดีทีเดียว

เมื่อหลายปีก่อนผมมีโอกาสไปช่วยงานวิจัยของอาจารย์ที่จังหวัดจันทบุรี ตัวผมมีความสนใจในแมงมุมกลุ่มหนึ่งที่ไม่ค่อยได้เห็นตัวบ่อยนัก ก็เนื่องจากพฤติกรรมการสร้างฝาดินที่เล่ามาข้างต้นนั่นแหละครับ ทำให้รูอาศัยของพวกเค้ากลมกลืนไปกับสภาพแวดล้อมและสังเกตได้ยาก หลายคนจึงลงความเห็นว่าพวกเค้านั้นหายาก ก็หายากจริงๆ ครับ ถ้าสังเกตไม่ดีก็หาไม่เจอ ฝรั่งเรียกแมงมุมกลุ่มนี้ว่า “Trapdoor spiders” ซึ่งมีคนพยายามตั้งชื่อไทยให้พวกเค้าหลายชื่อแต่ก็ยังไม่มีชื่อไหนที่ดูเหมาะสม ในครั้งนั้นผมกำลังตามหาเบาะแสของแมงมุมกลุ่มนี้ชนิดหนึ่งที่กระจายอยู่ในจังหวัดจันทบุรี ผมบรรยายลักษณะและพฤติกรรมให้ชาวบ้านในพื้นที่ฟังด้วยความหวังอันน้อยนิด แต่แล้วคำตอบที่ได้กลับทำให้ผมตื่นเต้น “อ๋อ บึ้งฝาน่ะเหรอ เจอบ่อยๆ แถวนี้เค้าใช้แทงหวยกัน ตรงนั้นก็มี” สิ้นเสียง พี่คนหนึ่งก็พาผมไปดูเจ้าบึ้งฝาตัวนั้น ภาพที่เห็นมันทำให้ผมหัวใจพองโต มันคือแมงมุมในสกุล Liphistius ที่ผมตามหาจริงๆ  ผมถามกลับไปด้วยความสงสัย “แถวนี้เค้าเรียกเจ้านี่ว่าบึ้งฝาเหรอพี่ ทำไมไม่เรียกแมงมุมล่ะ”  ชาวบ้านอีกหลายคนเริ่มเสริม “แมงมุมน่ะตัวมันจะเล็กๆ เจอตามต้นไม้ สร้างใย บึ้งน่ะมันตัวโต อยู่ในดินมีสองแบบ แบบหนึ่งขนเยอะๆรูกลวงๆ อีกแบบเป็นบึ้งฝามีดินปิดปากรู” ผมงี้ถึงกับอึ้งเดินทางมาทุกภาคแล้วไม่เคยมีชาวบ้านที่ไหนรู้จัก trapdoor spiders เลย จนมาถึงที่นี่พวกเค้ารู้จักและสังเกตเห็นพวกมันเป็นอย่างดี แถมยังมีชื่อเรียกที่สื่อความหมายได้ดีและผมได้ใช้ชื่อนี้นับแต่นั้นมา นอกจากนั้นบึ้งฝายังมีความเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของชาวบ้านแถบนั้นในการเสี่ยงดวงใบ้หวยด้วย ถึงกับขั้นบอกได้ว่ารูไหนตัวไหนให้เลขแม่นหรือไม่แม่น วิธีการคือชาวบ้านจะเขียนเลข 0 ถึง 9 ใส่กระดาษ แผ่นเล็กๆ จากนั้นจึงขยุ้มให้เป็นก้อนกลมๆ ในช่วงเย็นใกล้ค่ำก็จะนำกระดาษเหล่านั้นใส่เข้าไปในรูบึ้งฝา ตอนเช้าตรู่ก็จะมาดูว่าบึ้งเขี่ยเลขใดออกมาจากรูบ้าง จึงนำเลขนั้นไปใช้เสี่ยงดวง (บึ้งฝามีพฤติกรรมในการทำความสะอาดรู โดยจะขนเศษแมลง กรวดหิน รวมทั้งกระดาษใบ้หวยออกมาทิ้งนอกรู) แต่ผมก็ยังสงสัยว่าถ้าเกิดพวกเค้าขนเลขออกมาทั้งหมดในคืนเดียวจะใช้เลขไหนดี บางคนอาจมองเป็นเรื่องงมงาย แต่อย่างน้อยความเชื่อเหล่านี้ก็ทำให้บึ้งฝาแถบนั้นเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตมนุษย์และไม่มีใครคิดทำร้ายพวกเค้าไปโดยปริยาย

เรื่องชื่อไทยนั้นไม่ได้มีแบบแผนแน่นอนตายตัว ต่างก็เรียกแตกต่างกันไปตามแต่ละท้องถิ่นหรือตามแต่บุคคล แต่ด้วยบึ้งฝาแทบไม่เป็นที่รู้จักเลยในทุกภูมิภาคของประเทศ ผู้ที่บัญญัติคำนี้ขึ้นครั้งแรกคือชาวบ้านในท้องที่หนึ่งของจังหวัดจันทบุรี  ซึ่งแต่เดิมคำว่า” บึ้ง” มีความหมายถึงแมงมุมขนาดใหญ่มีขนรุงรัง ขุดรูอาศัยอยู่ในดินในวงศ์ Theraphosidae เท่านั้น ซึ่งชาวต่างชาติเรียกแมงมุมกลุ่มนี้ว่า Tarantulas แต่ในความเห็นส่วนตัวของผมแล้ว ผมใช้คำว่า “บึ้ง” กับกลุ่มแมงมุมใน Infraorder Mygalomorphae ทั้งหมด เพราะแมงมุมกลุ่มนี้มีลักษณะร่วมและมีความคล้ายคลึงกับบึ้งในวงศ์ Theraphosidae เห็นชัดๆง่ายๆก็คือ เขี้ยวที่ขยับขึ้นลงในแนวดิ่ง (paraxial) อวัยวะที่ใช้ในการหายใจ (booklungs) มี 2 คู่ ตาเรียงเป็นกลุ่มเดี่ยว และส่วนใหญ่มีขนหนามแข็ง (rastellum) บนฐานเขี้ยวช่วยในการขุดดิน ซึ่งในหลายกลุ่มชาวบ้านก็จะเรียกว่าบึ้งอยู่แล้วในชีวิตประจำวัน เช่นวงศ์ Dipluridae, Nemesiidae เป็นต้น

นอกจากนี้ผมยึดหลักในการจำแนกแมงมุมตามมาตรฐานสากล (โดยรวมเรียกสัตว์ในอันดับ Araneae ว่าแมงมุม) ที่แบ่งแมงมุมออกเป็น 3 กลุ่ม คือกลุ่มที่ 1กลุ่ม Mesothelae (Suborder Mesothelae) ได้แก่แมงมุมในวงศ์ Liphistiidae ในสกุล Liphistius และ Heptathela ซึ่งเมื่อก่อนผมเรียกกลุ่มนี้ว่า “บึ้งฝาก้นปล้อง” แต่ปัจจุบันสารานุกรมสำหรับเยาวชนไทยโดยราชบัณฑิตได้บัญญัติชื่อไทยใหม่ของกลุ่มนี้ว่า “แมงมุมโบราณท้องปล้อง” ก็เลยต้องยึดตามที่ถูกต้อง กลุ่มที่ 2 คือกลุ่ม Mygalomorphae (Suborder Opisthothelae, Infraorder Mygalomorphae) ประกอบด้วย 15 วงศ์ กลุ่มนี้ผมเรียกกลุ่มบึ้งทั้งหมด โดยกลุ่มที่สร้างฝาดินปิดปากรูเรียกว่า “บึ้งฝา” ส่วนกลุ่มสุดท้าย กลุ่มที่ 3 คือกลุ่ม Araneomorphae (Suborder Opisthothelae, Infraorder Araneomorphae) กลุ่มนี้คือกลุ่มแมงมุมแท้จริง (true spiders) ผมเรียกกลุ่มนี้ว่า “แมงมุม” โดยกลุ่มที่สร้างฝาดินปิดปากรูเรียกว่า “แมงมุมฝา” ในเมื่อทางอนุกรมวิธานแบ่งแมงมุมออกเป็นสามกลุ่ม ผมจึงเรียกชื่อไทยแบ่งกลุ่มตามการจัดจำแนกแมงมุมเช่นกันเพื่อให้สามารถเข้าใจได้ง่ายขึ้น และไม่สับสน ซึ่งในจุดนี้ Dr. Peter Schwendinger  ซึ่งเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านบึ้งฝาของโลกก็เห็นด้วยกับชื่อเรียกในแนวทางนี้ เนื่องจากท่านสนใจและชอบภาษาไทยด้วย  (แต่อย่างไรก็ตามก็เป็นเพียงความเห็นส่วนตัวไม่สามารถนำไปอ้างอิงได้ครับ) คำว่า “บึ้งฝา” จึงมีที่มาที่ไปตามเรื่องราวที่ได้เล่ามานี้ครับ