น่านรำลึก

เรื่อง/ภาพ: นณณ์ ผาณิตวงศ์

ไม่มั่นใจว่าที่ผมกำลังเริ่มเขียนอยู่นี่จะเป็นอะไร เป็นบทความท่องเที่ยว หรือ บทบ่น หรืออะไร เพียงแต่รู้สึกว่าต้องเขียนสิ่งที่ได้เห็นมาจากจังหวัดน่านให้ได้รับรู้กัน เผื่อว่าจะมีใคร ผู้มีอำนาจใดๆ ไม่ว่าจะเป็นชาวบ้าน ชาวน่าน ข้าราชการ นักการเมือง NGO  บังเอิญผ่านมาได้อ่านแล้วอาจจะช่วยแก้ไขปรับปรุงเปลี่ยนแปลงให้ดีขึ้นบ้าง
 
สิ่งที่ผมได้เห็น คือการตัดไม้ทำลายป่าอย่างมโหฬาร และเลวร้ายที่สุดในประเทศไทย ไม่ว่าจะจังหวัดไหนก็ไม่เคยเห็นถึงขนาดนี้ เขาโล้นเป็นลูกใหญ่ สุดลูกหูลูกตา เผาทั้งหญ้าทั้งไม้จนเหลือแต่ตอ อากาศเต็มไปด้วยเขม่าควันกลุ่นอยู่ตลอดเวลา ผ่านไปทางไหนก็ตัดเผา  ถ้าหากประเทศไทยขาดป่าต้นน้ำเอาไว้เพื่อเป็นฟองน้ำไว้ซับน้ำแล้ว ฝนที่ตกลงมามากกว่าปกติ ในยุคที่อากาศค่อนข้างวิปริตแบบนี้จะไหลลงสู่พื้นที่เบื้องล่างเป็นก้อนใหญ่อย่างรวดเร็ว ทำลายระบบนิเวศในน้ำหลายแห่งที่ผ่านไป ก่อนที่จะท่วมพื้นที่ด้านล่างเสียหาย อย่างช่วงปลายปี 2554 ที่ผ่านมา เป็นไปไม่ได้เลยที่จะสร้างเขื่อน แก้มลิง หรือแหล่งรับน้ำใดๆ รองรับน้ำจำนวนมหาศาลที่ตกลงแล้วไม่มีการดูดซับไว้โดยพื้นดินต้นน้ำก่อนที่จะไหลลงสู่เบื้อง ล่าง ไม่นับรวมอากาศเสีย เขม่าฝุ่นควันอันตราย ซึ่งทำร้ายทุกคน ทั้งคนเผาและคนที่ไม่ได้เผา


ฝนที่ตกลงดินโล้นๆ ยังชะล้างทำลายหน้าดินอันอุดมสมบูรณ์ไปอีกมหาศาล โดยเฉพาะการทำเกษตรบนพื้นที่สูงชันมากๆอย่างที่เห็นในจังหวัดน่าน หน้าดินที่เสียไปจะทำให้การเพาะปลูกไม่ได้ผลเท่าที่ควร ก็ต้องเสียเงินซื้อปุ๋ย ซื้อสารเคมีมาบำรุงพืช หน้าดินที่ถูกชะลงไปยังทำให้คุณภาพของน้ำในแหล่งน้ำแย่ลง ปลาตาย หากินไม่ได้ ขยายพันธุ์ไม่ได้ จำนวนลดลง ก็ขาดแหล่งโปรตีน ชะลงไปมากๆ ก็ไปตกทับถมทำให้แหล่งน้ำด้านล่างตื้นเขินอีก อย่างแม่น้ำน่าน แน่นอนว่าตะกอนจำนวนมหาศาลจะไปตกอยู่ในเขื่อนสิริกิตต์ ทำให้เขื่อนตื้นเขิน กักน้ำได้น้อยลง และอาจจะเสื่อมสภาพใช้งานไม่ได้เร็วกว่าที่คาดไว้ก็เป็นได้ (เขื่อนก็มีอายุการใช้งานนะครับ ดินตะกอนตกทับถม จนกักเก็บน้ำไม่ได้ตามจำนวนที่ควรจะเป็น ก็ใช้งานไม่ได้ ผลิตกระแสไฟฟ้าไม่ได้เช่นกัน) 
 
เมื่อทำลายป่าแล้ว ผลกระทบที่ตามมาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้คือการเสื่อมโทรมของแหล่งน้ำ เฉพาะในอำเภอที่พวกผมผ่าน คือ อ.แม่จริม สันติสุข และ บ่อเกลือ เราพบว่าแหล่งน้ำที่เคยเห็นสวยงามเมื่อเพียงแค่ 3-4 ปีก่อน กลับทรุดโทรมลงอย่างน่าใจหาย


ปลางวง (Yasuhikotakia nigrolineata)

ในน้ำว้าถึงแม้นว่าจะยังมีปลาและสัตว์น้ำเป็นจำนวนมาก แต่ชนิดที่มีความโดดเด่นอย่าง ปลางวงกลับหายไปอย่างไร้ร่องรอย การจับเพื่อส่งขายเป็นปลาสวยงามทำให้จำนวนของปลาชนิดนี้ลดลง ในขณะที่ชาวบ้านบอกว่าคุณภาพน้ำที่แย่ลงของน้ำว้า โดยเฉพาะในช่วงฤดูน้ำหลากที่ขุ่นข้นขึ้น ทุกปีทำให้ปลาหลายชนิดลดจำนวนลง ถ้าถามหาปลาชนิดนี้ ทุกคนจะรู้จักดี เคยจับขาย แล้วจะใช้คำว่า "เคยมี" ตรงนั้น "เคยมี" ตรงนี้ น่าเสียดาย


น้ำมาง ที่ไหลผ่านอ.บ่อเกลือขุ่นขลักจากการขุดลอกที่บริเวณต้นน้ำ


ฝายบริเวณอ.บ่อเกลือ เป็นการทำลายระบบนิเวศลำธารต้นน้ำ

ที่อำเภอบ่อเกลือ ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำลำธารที่สำคัญ เราได้เห็นการใช้งบประมาณในการแก้ไขปัญหาน้ำท่วมอย่างผิดๆ การสร้างฝายบริเวณต้นน้ำ ไม่ได้ช่วยทำให้น้ำไม่ท่วม อาจจะเป็นการซ้ำเติมด้วยซ้ำ เพราะทำให้เกิดการสะสมของดินตะกอนทรายด้านหลังฝายทำให้แหล่งน้ำตื้นเขิน เราเห็นการขุดลอกลำธาร ย้ำว่าลอกลำธาร เอาหินกรวดในลำธารขึ้นมากองอยู่ เป็นการทำลายระบบนิเวศลำธารที่ร้ายแรงมาก และเป็นการทำลายสมดุลย์ของการไหลของน้ำในลำธาร เมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงของท้องน้ำ น้ำจะเปลี่ยนทิศทางและวิธีการไหล ซึ่งมักจะก่อให้เกิดการกัดเซาะตลิ่งอย่างรุนแรง ซึ่งจะทำให้เกิดดินตะกอนทำให้คุณภาพของน้ำในแหล่งน้ำแย่ลงไปอีก


ลำธารโดยธรรมชาติแล้ว จะแบ่งได้คร่าวๆเป็น 2 ส่วน คือส่วนที่น้ำลึกสักหน่อย น้ำตรงนี้จะค่อยๆไหล และส่วนที่เกิดการบีบแคบของลำน้ำ หรือมีการยกตัวขึ้น จะเกิดเป็นบริเวณที่เรียกว่าแก่ง ที่แก่งนี้ ใครที่เคยเห็นจะเห็นว่าน้ำมีการไหลเวียน หมุนวน มากกว่าปกติ ทำให้มีฟองอากาศในบริเวณแก่งมากมาย ตรงนี้เป็นเหมือนการเติมออกซิเจนให้ กับลำธาร และเป็นการทำให้ก๊าซเสียๆระเหยออกไป แก่งจึงเป็นเหมือนปอด เหมือนเหงือกของแหล่งน้ำ ปลาหลายชนิด ปรับตัวให้อาศัยอยู่เฉพาะในบริเวณแก่งเท่านั้น ถ้ามีการขุดลอกลำธาร จนกลายเป็นแหล่งน้ำลึกๆ ไหลเสมอกันหมด คุณภาพของน้ำในลำธารจะแย่ลง ปลาหลายชนิดจะสูญพันธุ์ไปอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ซ้ำเติมด้วยฝายอีก ในที่สุดแล้วก็จะได้ลำธารตื้นเขิน ที่เต็มไปด้วยตะกอนดินทราย ไม่มีสัตว์น้ำ ไม่มีปลา ไม่มีแหล่งโปรตีน ไม่นับรวมว่าหินลำธารที่ถูกขุดขึ้นมานั้นไปไหน บางที่บางแห่ง มีการนำไปขายก็มี


แก่งเป็นเหมือนปอดเหมือนเหงือกของแหล่งน้ำ


ปลาหลายชนิด เช่นปลาแค้ห้วย ปรับตัวอาศัยอยู่เฉพาะในบริเวณแก่งเท่านั้น


ปลาค้างคาวศิลาเพชร (ตัวบน) และปลาผีเสื้อน่าน (ตัวล่าง) เป็นปลาเฉพาะถิ่นของต้นแม่น้ำน่าน ไม่พบที่อื่นใดในโลก

อยากจะย้ำถึงความสำคัญของลำธาร ว่าเป็นแหล่งน้ำที่มีปลา ที่ปรับตัวอาศัยอยู่เฉพาะในลำธาร ค่อนข้างมาก อย่างในจังหวัดน่านเอง มีปลาที่เป็นปลาเฉพาะถิ่นของต้นแม่น้ำน่าน ไม่พบที่อื่นในโลกหลายชนิด เช่นปลาผีเสื้อน่าน ปลาค้างคาวภูคา ปลาค้างคาวทุ่งช้าง ปลาค้างคาวศิลาเพชร ปลาค้อน่าน ปลาบู่น้ำตกน่าน เป็นต้น ความหลากหลายทางชีวภาพเหล่านี้ ถือเป็นสมบัติอันมีค่า ช่วยทำให้ระบบนิเวศสมบูรร์ให้มนุษย์ได้พึ่งพา ใช้ประโยชน์ทั้งทางตรงและทางอ้อม
 
ที่ตีนดอยภูคา เราขับรถผ่านลำธารแห่งหนึ่ง เมื่อหลายปีก่อนผมเคยผ่านมาแล้ว ถึงแม้นว่าจะมีฝายใหญ่ แต่ก็ออกแบบเป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมพอสมควร มีการลดหลั่นของน้ำ ทำให้ปลาและสัตว์น้ำอาจจะพอข้ามได้บ้าง ที่กลางลำธารมีเกาะเล็กๆที่มีต้นไคร้น้ำขึ้นอยู่ หันไปด้านหลัง ลำธารจะรวมกันเป็นสายเดียว ไหลแทรกไปในดงต้นไคร้น้ำ สะท้อนแสงอาทิตย์ยามเย็นเป็นสีเงินสวยงามมาก

มาคราวนี้ผมช๊อคเลย เมื่อเห็นลำธารแห่งเดิม น้ำแห่งแก๊ก เกาะไคร้น้ำหายไป หันไปอีกฝั่งก็ไม่มีดงต้นไคร้น้ำอีกแล้ว ถึงแม้ว่าคราวที่แล้วจะเป็นการมาในช่วงปลายฝน และคราวนี้เป็นช่วงปลายฤดูแล้ง แต่ลำธารใหญ่ขนาดนี้ อยู่บนแหล่งต้นน้ำที่สำคัญขนาดนี้ การที่แห้งไปเลยแบบนี้ต้องถือว่าไม่ปกติ ถ้ามีป่าคอยช่วยชะลอและค่อยๆปล่อยน้ำออกมา ผมเชื่อว่าลำธารแห่งนี้จะยังมีน้ำอยู่ เพราะปลายปีที่แล้วอย่างที่ทราบกันว่ามีฝนตกเยอะมาก แต่เมื่อมีการตัดไม้ทำลายป่าต้นน้ำกันมโหฬารอย่างที่เห็น ก็คงไม่แปลกที่น้ำทั้งหมด จะไหล
กระหน่ำลงสู่ด้านล่างโดยไม่มีการชะลอไว้เลย ระบบนิเวศลำธารต้นน้ำล่มสลายไปพร้อมกับสายน้ำ ดงต้นไคร่น้ำที่เคยช่วยชะลอน้ำไว้ เป็นแหล่งอาศัยพึ่งพิงของสัตว์น้ำ ถูกใครขุดลอกไปหรือว่าถูกน้ำหลากพัดไปจนหมด? ผมไม่แน่ใจ รู้แต่ว่า ลำธารแห่งนี้ ตายสนิทเลยทีเดียว





จากลำธารเราไปเที่ยวกันที่น้ำตกศิลาเพชร แหล่งท่องเที่ยวสำคัญของแถวนั้น สิ่งแรกที่เห็น คือฝาย โอเค อาจจะสร้างเพื่อยกระดับน้ำให้นักท่องเที่ยวได้เล่น ก็อาจจะพอเข้าใจได้ แต่มีอันเล็กอันน้อยตามมาอีกหลายอัน เริ่มไม่เข้าใจ ทางเข้าน้ำตก มีป้ายใหญ่ชัดเจนเลย ว่าห้ามน้ำอาหาร เครื่องดื่ม ภาชนะใดๆ เข้าไปกินในบริเวณน้ำตก แต่สิ่งที่เห็นกลับเป็นตรงกัน ข้าม ใครๆก็เอาอาหารเข้าไปกิน ถุงขนม แก้วพลาสติก ขวดเบียร์ เหล้า โซดา หิ้วกัน เข้าไปนั่ง กินกัน เสร็จแล้วถ้าจะเอากลับออกมาทิ้งก็คงจะพอทุเลา แต่นี่กินเสร็จแล้วเล่นทิ้งเกลื่อนกราดอยู่ริมน้ำตก พวกขี้เมาบางคน ยังทำแก้วแตก ตกหล่นอยู่ในลำธาร น่าหวาดเสียวว่าจะไปบาดเท้าใครเข้า ผมเชื่อเหลือเกิน ว่าคนที่มาเที่ยววันนั้นส่วนใหญ่ เป็นคนที่อยู่แถวนั้นเป็นหลัก ถ้าพวกเขาไม่รัก ไม่หวงแหน ธรรมชาติใกล้ตัวเขาไว้ เก็บลำธาร เก็บป่าที่สวยงามไว้ให้ลูกให้หลานได้ดู เก็บป่าต้นน้ำไว้ช่วยชะลอให้มีน้ำใช้ตลอดปี เก็บลำธารดีๆไว้ให้ปลาอยู่ให้ลูกให้หลานได้จับกิน ถ้ารุ่นเราไม่รักษาแล้วรุ่นต่อไปจะเหลืออะไร?