จดหมายเหตุ กรณีปลาชะโดล้นเขื่อน 2555

จากข่าวตามหน้าหนังสือพิมพ์และเว็บไซต์ต่างๆ เช่น มติชน nation channel กรณีปลาชะโดล้นเขื่อนหลายแห่งในจังหวัดนครราชสีมา และได้ออกมากินปลากินพืชในเขื่อนจนหมดทั้งๆที่มีการปล่อยไปกว่า 20 ล้านตัว ซึ่งออกมาเปิดเผยโดย นายเจริญ อุดมการ ผอ.ศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงน้ำจืดนครราชสีมานั้น ผมขอเสนอความคิดเห็นดังนี้
 
อ่างเก็บน้ำต่างๆที่ถูกระบุอยู่ในข่าว เช่น อ่างเก็บน้ำลำตะคอง อ่างเก็บน้ำลำพระเพลิง เป็นระบบนิเวศน้ำนิ่ง ที่ถูกสร้างให้เกิดขึ้นโดยมนุษย์ อ่างเก็บน้ำลักษณะดังกล่าว เป็นระบบนิเวศน้ำนิ่งที่มีการขึ้นลงไม่เป็นฤดูกาล ไม่เหมาะต่อการดำรงชีวิตของปลากินพืชท้องถิ่นของประเทศไทย เนื่องจากปลาในกลุ่มนี้เกือบทุกชนิดต้องอาศัยสืบพันธุ์ในบริเวณพื้นที่น้ำท่วมหลาก หรือทุ่งน้ำท่วม ซึ่งจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเมื่อปล่อยให้น้ำท่วมหลากพื้นที่ป่าหรือทุ่งหญ้าริมน้ำตามฤดูกาล ทั้งนี้ปลาในกลุ่มนี้ต้องสืบพันธุ์ในพื้นที่ ทุ่งน้ำท่วมเนื่องจาก
 
1. เป็นบริเวณที่น้ำไหลไม่แรง ลูกปลาที่เกิดมาไม่ถูกน้ำพัดพาไปไกล
2. การเน่าเปื่อยของซากพืชและสัตว์จะก่อให้เกิดสิ่งมีชีวิตขนาดๆเล็กที่จะมาเป็นอาหารของลูกปลาได้
3. ปลาบางชนิดกินพืชและสัตว์ที่ถูกน้ำท่วมเป็นอาหารเพื่อเพิ่มความสมบูรณ์ก่อนการผสมพันธุ์ ดังคำพังเพยไทย “น้ำมาปลากินมด น้ำลดมดกินปลา”
4. ซากพืช ก่อให้เกิดสภาพพื้นที่ๆมีความสลับซับซ้อนเหมาะแก่การหลบซ่อนตัวของลูกปลาจากสัตว์ผู้ล่า

นอกจากนั้นยังพบว่า แม้ตามเขื่อนจะมีพื้นที่ชายน้ำที่เป็นแหล่งน้ำตื้นอยู่บ้าง แต่จะแตกต่างจากแหล่งน้ำตื้นในบริเวณที่เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำตามธรรมชาติซึ่งจะมีดินอุดมสมบูรณ์ มีพืชน้ำและพืชชายน้ำขึ้นดี พบว่าบริเวณแหล่งน้ำตื้นตามเขื่อน ซึ่งมีน้ำขึ้นลงไม่เป็นฤดูกาล ไม่มีการสะสมของอาหารมากพอ และไม่มีความเสถียรพอให้มีพืชน้ำขนาดใหญ่ขึ้นมาเป็นอาหารให้กับปลาได้
 
เมื่อสภาพพื้นที่ในอ่างเก็บน้ำ เป็นแหล่งน้ำที่เวิ้งว้าง ไม่มีพืชน้ำ ไม่มีทุ่งน้ำท่วม สภาพแบบนี้จึงไม่เอื้ออำนวยให้ปลากินพืชสืบพันธุ์ และยังไม่มีแหล่งหลบภัย และแหล่งอาหารมากพอให้ กับปลากินพืชที่ถูกเพาะมาปล่อย ประจวบกับปลาชะโด(และปลาช่อน)เป็นปลากินเนื้อที่สามารถสืบพันธุ์ในแหล่งน้ำนิ่งได้ดี จึงทำให้ปลาชะโดเพิ่มจำนวนขึ้นจนมีจำนวนมากเกินไป ทั้งนี้คาดว่าเพราะกินลูกปลาที่ถูกนำมาปล่อยด้วย เป็นเหมือนการให้อาหารปลาชะโดไปในตัว
 
ในแหล่งน้ำธรรมชาติที่มีความสมดุลย์ มีพื้นที่น้ำตื้นที่มีพืชน้ำขึ้น มีน้ำท่วมหลากตามฤดูกาล เช่นที่บึงบอระเพ็ด จังหวัดนครสวรรค์ บึงโขงหลง จังหวัดบึงกาฬ จะไม่มีปัญหาดังกล่าว เนื่องจากมีสภาพนิเวศที่หลากหลายและสมบูรณ์ จะเห็นว่าชาวประมงจับปลาได้หลากหลายทั้งปลากินพืชและกินสัตว์ 
 
นอกจากปลากินพืชจะสืบพันธุ์ไม่ได้แล้ว น่าจะเกี่ยวกับการที่ปลาชะโดขาดผู้ล่าตามธรรมชาติด้วย เนื่องจากเป็นปลาล่าเหยื่อขนาดใหญ่ที่มีการเลี้ยงลูกอย่างเป็นระบบ ดุขึ้นชื่อจนถึงขนาดห้ามลงเล่นน้ำ  สัตว์ผู้ล่าของปลาชะโดน่าจะเป็นพวกนกน้ำมากกว่าที่จะเป็นสัตว์น้ำ และต้องล่าตั้งแต่ตอนยังเป็นลูกปลา ข้าพเจ้าเคยนั่งดูนกกระยางที่หากินอยู่บนใบบัวจับกินลูกปลาช่อนที่ว่ายรวมฝูงกันอยู่ในน้ำ แต่ในสภาพที่เป็นอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่เปิดโล่ง ปลาชะโดแทบจะไม่มีสัตว์ผู้ล่าใดๆมาควบคุมประชากรเลย และสภาพน้ำนิ่งก็ทำให้ปลาชะโดซึ่งสามารถหายใจอากาศโดยตรงได้ ได้เปรียบปลาในกลุ่มอื่นๆมาก ด้วยเหตุนี้จึงทำให้มีปลาชะโดมากไปตามอ่างเก็บน้ำต่างๆ
 
จึงถือเป็นอีกหนึ่งบทเรียนว่าการสร้างอ่างเก็บน้ำ หรือเขื่อนใดๆ การเพิ่มพื้นที่ผิวน้ำ หรือปริมาณน้ำ มิได้เป็นการเพิ่มปริมาณปลาตามที่มีการกล่าวอ้างกันอยู่เสมอ ปรากฏการปลาชะโดล้นเขื่อนคราวนี้แสดงให้เห็นว่าการเปลี่ยนแปลงระบบนิเวศที่สามารถดูแล พึ่งพา ขยายพันธุ์ และมีความอุดมสมบูรณ์ตามธรรมชาติ มาเป็นระบบที่มนุษย์สร้างขึ้น ต้องมีการเพาะพันธุ์ นำปลามาปล่อย ใช้งบประมาณไม่จบไม่สิ้น ในที่สุดแล้วก็ไม่สามารถสร้างความสมดุลย์และความสมบูรณ์ให้กลับคืนมาได้
 
ขอบคุณปลาชะโดที่มอบบทเรียนนี้มาให้ในช่วงเวลาอันเหมาะสมที่กำลังจะมีการสร้างเขื่อนและขุดลอกแหล่งน้ำอีกมากมายในประเทศไทย ขอบคุณครับ

ปล. เพื่อความเข้าใจถึงวัฏจักรของระบบนิเวศในเขื่อน/อ่างเก็บน้ำยิ่งขึ้นเชิญอ่านบทความด้านล่างนี่ครับ "เกิดอะไรขึ้นเมื่อสร้างเขื่อน?"
http://www.siamensis.org/article/35763