ที่ชายน้ำ

เรื่อง/ภาพ: ดร.นณณ์ ผาณิตวงศ์
 
ที่ชายน้ำอยู่ที่ไหน? ที่ชายน้ำก็คือจุดที่น้ำบรรจบกับผืนดิน ในที่นี้ก็จะขอเขียนถึงแต่ที่ชายน้ำริมคลอง แม่น้ำ ลำธาร ส่วนหาดทราย สายลม และสองเราเอาไว้ก่อนนะครับ
 
ที่ชายน้ำมีอะไรบ้าง? ที่ชายน้ำมีจุดพบกันของดินและน้ำ ที่ตรงนี้จะตื้นกว่าที่อื่น ถ้าเป็นแหล่งน้ำไหล น้ำก็จะไหลเบากว่าจุดอื่น ถ้าที่ชายน้ำเป็นดินก็จะมีพืชหลายชนิดที่ชอบอาศัยอยู่ตามชายน้ำขึ้นอยู่ ในช่วงหน้าน้ำ พืชก็อาจจะอยู่ใต้น้ำ หน้าแล้งพืชก็อยู่บนบก พืชชายน้ำมีทั้งต้นเล็กต้นใหญ่ บ้างก็อยู่ในน้ำทั้งต้น บ้างก็ต้นสูงใหญ่อยู่ในน้ำแต่ส่วนของราก แต่พืชก็ต้องมีการผลัดใบ มีกิ่งหัก มีโค่นกันบ้าง พืชที่ชายน้ำเวลาร่วงหักโค่น ก็ตกลงมาในน้ำให้สัตว์น้ำได้ใช้ประโยชน์ต่อไป 
 
ปลาที่อาศัยอยู่ในน้ำก็รู้จักคุณสมบัติของที่ชายน้ำพวกนี้ดีกว่าเราเสียอีก ดังนั้นพวกมันจึงใช้จุดเด่นของบริเวณนี้ให้เป็นประโยชน์ในการดำรงชีพ ตัวอย่างของการใช้ประโยชน์ที่ชายน้ำ เช่น

1. ตามลำธารที่น้ำไหลเชี่ยวกราก จุดที่น้ำไหลเบาที่สุดก็จะเป็นที่ชายน้ำโดยเฉพาะจุดที่มีไม้ชายน้ำขึ้น พวกลูกปลาจะหลบกันอยู่ตรงนี้กัน ปลาหลายชนิดที่อาจจะตัวเล็กหน่อย ว่ายน้ำไม่เก่ง แต่ชอบน้ำเย็นๆของลำธารก็หลบกันอยู่ตรงนี้ พวกปลาล่าเหยื่อบางชนิด รู้ว่าจะมีพวกปลาเล็กๆหลบอยู่ ก็มาซุ่มจับเหยื่ออยู่ตรงนี้
2. ที่ชายน้ำยังมีอาหารให้สัตว์น้ำอย่างหลากหลาย อย่างปลาเสือพ่นน้ำที่ชอบกินแมลงก็จะมาคอยด้อมๆมองๆหาเหยื่อแถวนี้ พอเจอแมลงเกาะอยู่บนใบหญ้ามันก็จะพ่นน้ำใส่ให้แมลงตกลงมา หรือแม้แต่พวกหนอนพวกแมลงตัวเล็กๆอื่นๆ เซ่อๆซ่าๆ ก็จะตกลงมาเป็นอาหารให้ปลาแถวนี้เหมือนกัน ไม่ใช่แค่สัตว์อย่างเดียว แม้แต่ใบไม้ใบหญ้า เวลาหล่นลงน้ำก็จะมีการย่อยสลาย แบคทีเรียมากิน พารามีเซียมมากินแบคทีเรีย ลูกปลาก็กินพารามีเซียมอีกทีเป็นต้น หรือถ้ากิ้งไม้หรือต้นไม้เกิดล้นลงมาในน้ำก็จะกลายเป็นที่ขึ้นของตะไคร่น้ำที่ปลาบางชนิดกินหรืออาจจะมีกุ้งมากินตะไคร่แล้วปลาก็มากินกุ้งอีกที หรือถ้าเป็นที่อเมซอนปลาบางชนิดแทะไม้กินเป็นอาหารเลยก็มีนะครับ นี่ยังไม่นับรวมรากของต้นไม้หลายชนิด พวกไม้ชายเลนที่มีรากแปลกๆเป็นขาหยั่งบ้าง ทิ่มขึ้นมาเป็นแท่งๆบ้าง หรืออย่างพวกไทร ก็จะแตกเป็นพู่ใหญ่พลิ้วไปกับกระแสน้ำพวกนี้ก็เป็นที่อยู่และแหล่งอาหารให้กับปลาเหมือนกัน ข้อนี้สรุปอีกที คืออยากให้เห็นของความสำคัญของต้นไม้ใบหญ้าที่อยู่ชายน้ำว่ามันมีส่วนทำให้แหล่งน้ำอุดมสมบูรณ์
3. ถ้าเป็นตามลำธารนะ ผมเคยเห็นพวกปลาน้ำหมึกเวลาจะไข่ก็จะมาไข่แถกันไปตามชายน้ำที่เป็นหาดกรวด เพื่อไม่ให้กระแสน้ำที่แรงกลางลำธารพัดเอาไข่ของมันไปไกล 
4. ตกกลางคืน ที่ชายน้ำที่น้ำไหลเบากว่าที่อื่น ก็จะเป็นที่หลบนอนของปลาหลายชนิด พวกที่ตอนกลางวันเปรี้ยวกันอยู่ในแก่งน้ำเชี่ยวๆ ตกกลางคืนมันก็มาหลบนอนกันอยู่ที่ชายน้ำกันเป็นทิวแถว
5.ในแหล่งน้ำขนาดไม่ใหญ่นัก ต้นไม้ริมน้ำเป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้น้ำในลำธารมีคุณภาพดีเนื่องจากรากของต้นไม้ที่แหย่ลงไปในน้ำจะช่วยนำแร่ธาตุส่วนเกินในน้ำมาใช้ นอกจากนั้นร่มไม้ยังช่วยบังไม่ให้ตะไคร่น้ำบางชนิดขึ้นมากเกินไปจนทำให้ระบบเสียสมดุลย์

จะเห็นว่าที่ชายน้ำในแต่ละระบบนิเวศก็มีความแตกต่างกันไป มีสิ่งมีชีวิตมาใช้ประโยชน์แตกต่างกันไป ทั้งหาดกรวดโล่งๆ หาดทรายริมแม่น้ำ ป่าหญ้ารกๆที่ชายน้ำ หรือ ริมแม่น้ำขนาดใหญ่ที่มีต้นไม้ใหญ่ๆขึ้นอย่างที่แม่น้ำเจ้าพระยาในเขตกทม.ควรจะเป็น (ใครเคยไปอัมพวาจะเห็นสภาพป่าริมน้ำดั้งเดิมแบบที่ริมน้ำในกทม.ควรจะเป็น ไอ้ผมก็ดันไม่มีรูปกลางวันสวยๆเลย) ก็มีหน้าที่และโครงสร้างแตกต่างกันออกไป จะเห็นว่าที่ชายน้ำมีความสำคัญกับระบบนิเวศในน้ำมากๆ แต่ทุกวันนี้เราไม่ค่อยให้ความสำคัญของที่ชายน้ำกันเลย โครงการก่อสร้างริมน้ำก็ถมหินถมเขื่อนกันจนไม่มีดิน มีทางลาดชันใดๆ มีแต่หน้าผาคอนกรีตตัดตรง ถ้าไม่มีโครงการก็ยังอุตสาห์ไปขุดชายน้ำกันขึ้นมากองไว้เป็นทิวๆริมฝั่ง เมื่อไม่มีทางลาดปรากฏการณ์ที่ชายน้ำก็ไม่เกิดขึ้น น้ำทั้งสายก็ลึกเท่ากันไหลเท่ากัน ต้นไม้ใบหญ้าไม่มีโอกาสได้ขึ้นที่ชายน้ำ แล้วที่ผมบรรยายไว้มันจะเกิดขึ้นได้อย่างไร?  ลูกปลาจะไปอยู่ที่ไหน ปลาบางชนิดจะไข่ที่ไหน หากินกันที่ไหน พวกต้นไม้ชายน้ำจะไปขึ้นกันที่ไหน ปลาจะหลบนอนกันที่ไหน ถ้าตอบไม่ได้ ก็ปล่อยให้ที่ชายน้ำอยู่อย่างที่เค้าควรจะอยู่เถิดครับ