ข้อคิดในการใช้คำ
ข้อคิดในการใช้คำ
เมื่อหมายถึงสัตว์ในกลุ่ม Cephalopoda เราควรจะใช้คำไหน หรือคำไหนเป็นคำที่ถูกต้อง ระหว่าง ปลาหมึก กับ หมึก ผู้ที่เห็นว่าควรใช้ หมึก มักจะอ้างเหตุผลทางวิชาการว่า ปลาหมึก ไม่ใช่ ปลา ตามความหมายทางวิชาการเพราะเป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง และยังอยู่กลุ่มเดียวกับสัตว์จำพวกหอยอีกต่างหาก ในฐานะที่ผู้เขียนทำงานวิจัยด้านนี้ จึงมักได้รับคำถามนี้อยู่เสมอ สำหรับผู้เขียนเอง คำตอบจะเป็นว่า ถูกทั้งสองคำ และใช้ได้ทั้งสองคำ แต่สำหรับการใช้ในภาษาราชการ ภาษาวิชาการ และภาษากลาง (ไม่ใช่ภาษาท้องถิ่น) ควรใช้ ปลาหมึก มากกว่าคำว่า หมึก ด้วยเหตุผลหลายประการ ซึ่งก็ต้องใช้เวลาในการแจกแจงแก่ผู้ฟังพอสมควร
โอกาสนี้จึงขอรวบรวมเหตุผลเหล่านั้น ไว้ดังนี้
1. เป็นการใช้ตามพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตสถาน พ.ศ. 2542 ทั้งสองคำมีคำนิยามปรากฏในพจนานุกรมฯ แต่ ปลาหมึก เป็นคำหลัก ส่วน หมึก เป็นคำรอง ซึ่งตรงนี้ในพจนานุกรมฯใช้สำนวนว่า หมึก ก็เรียก คำนิยามดังกล่าว คือ
ปลาหมึก (น.) ชื่อสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังที่มีขา ซึ่งเรียกว่าหนวดอยู่ที่บริเวณหัว อาศัยอยู่ในทะเล มีถุงบรรจุน้ำสีดำอย่างหมึกสำหรับพ่นเพื่อพรางตัว มีหลายสกุล เช่น ปลาหมึกกระดอง สกุล Sepia ในวงศ์ Sepiidae, ปลาหมึกกล้วย สกุล Loligo และปลาหมึกหอม (Sepioteuthis lessoniana) ในวงศ์ Loliginidae, ปลาหมึกสาย สกุล Octopus ในวงศ์ Octopodidae, หมึก ก็เรียก
2. คำว่า หมึก ก่อให้เกิดความสับสนเมื่อใช้ในชีวิตประจำวัน และการสื่อความหมายทั่วไป แม้ว่าจะมีชาวประมงที่ใช้คำว่า หมึก ก็ตาม แต่เมื่อกล่าวถึงโดยที่ผู้ฟังไม่มีภูมิหลังมาก่อน หรือผู้ฟังอยู่ในอีกสิ่งแวดล้อมหนึ่ง มักไม่เข้าใจว่าสื่อความหมายถึง น้ำหมึก (ink) ในปากกา หรือ ปลาหมึก ที่เป็นสัตว์ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตสถาน พ.ศ. 2542 ให้คำนิยาม คำว่า หมึก 1 ไว้ว่า น้ำหรือแท่งสำหรับขีดเขียน ตามปรกติมีสีดำจัด และ โดยปริยายหมายถึงสิ่งอื่นๆ ที่ใช้เขียนหรือพิมพ์หนังสือ เช่น หมึกแดง หมึกแห้ง หมึกพิมพ์
ส่วนคำว่า หมึก 2 นั้น พจนานุกรมฯไม่ได้คำนิยาม แต่อ้างอิงว่า ดู (คำว่า) ปลาหมึก
ลองเปรียบเทียบประโยค 2 ประโยค ระหว่าง หมึกพ่นหมึก กับ ปลาหมึกพ่นหมึก ว่าประโยคไหนที่สื่อความหมายได้ชัดเจนกว่ากัน?
3. คำว่า หมึก ถ้าหมายถึงสัตว์น้ำ เป็นคำที่ขาดความหมายในมิติทางสังคม ภาษา และวัฒนธรรม เพราะคำว่า ปลา ในความหมายทางชีววิทยา แน่นอนว่าหมายถึง สัตว์เลือดเย็น มีกระดูกสันหลัง พบทั้งในทะเล และแหล่งน้ำจืด.......ส่วนใหญ่หายใจทางเหงือก.......บางชนิดมีเกล็ด บางชนิดไม่มี....... (พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตสถาน พ.ศ. 2542) ซึ่งย่อมไม่ใช่ ปลาหมึกที่เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง แต่ในความหมายของชาวบ้าน และชาวประมงคำว่า ปลา เป็นคำในลักษณะของการบ่งชี้หรือการจำแนกโดยหมายรวมถึง สิ่งมีชีวิตทุกชนิดที่อาศัยอยู่ในน้ำไม่จำกัดว่ามีหรือไม่มีกระดูกสันหลัง ดังที่เรามีคำว่า ปลาดาว ปลาวาฬ ปลาโลมา ปลาพะยูน ที่เป็นคำดั้งเดิม โดยที่ภูมิปัญญาชาวบ้านเองก็ตระหนักดีว่าสัตว์ดังกล่าวเหล่านี้มีความแตกต่าง และไม่ได้เป็นพวกเดียวกับปลา (ในทางวิชาการ) อีกนัยหนึ่งคำว่าปลาเป็นคำนำหน้าที่บ่งบอกลักษณะเท่านั้น เพื่อประโยชน์ในการแยกแยะว่า อะไรอยู่ในน้ำ (ปลาหมึก) อะไรไม่อยู่ในน้ำ (น้ำหมึกปากกา) นอกจากนั้นคำว่า ปลาดาว ปลาวาฬ ปลาโลมา ก็ล้วนแต่เป็นคำหลักในพจนานุกรมฯทั้งสิ้น ด้วยเหตุผลข้างต้น
ในภาษาอังกฤษ ก็มีคำในลักษณะนี้อยู่เช่นกัน ปลาดาว แมงกะพรุน (แมงกะพรุน เป็นคำหลักในพจนานุกรมฯ) สองคำนี้ภาษาอังกฤษใช้ว่า star fish และ jelly fish ตามลำดับ จะเห็นได้คำว่า fish ที่แปลว่า ปลา ก็เป็นคำที่แสดงมิติทางสังคม ภาษา และวัฒนธรรมโดยไม่จำเป็นต้องยึดหลักวิชาการเช่นกัน
ในภาษาไทย ยังมีคำในลักษณะเดียวกันที่เราใช้เรียกผลไม้ เช่น มะม่วง มะพร้าว คำว่า มะ กร่อนเสียงมาจากคำว่า หมาก ซึ่งลำพังตัวคำว่าหมากเองก็เป็นชื่อของต้นไม้ และผลไม้ในกลุ่มปาล์ม (เช่น หมากแดง หมากเขียว) ถ้าเรายึดถือมิติทางวิชาการเพียงด้านเดียวโดยไม่ถือมิติทางสังคม ภาษา และวัฒนธรรมด้วยแล้ว เราก็ควรเรียก มะม่วง ว่า ม่วง และมะพร้าว ว่า พร้าว จึงจะถูกหลักวิชาการ แต่ผลที่ได้ก็มีแต่จะสร้างความสับสน และทำลายความสวยงาม และสุนทรีย์ทางวัฒนธรรมไปเปล่าๆ
ถ้าเรายึดมิติทางวิชาการเพียงมิติเดียว เราก็ต้องเรียก โพด ไม่ใช่ ข้าวโพด อย่างทุกวันนี้ จริงหรือไม่?
4. ในวงการวิชาการเองก็มีการพูดคุยถกเถียงในประเด็นดังกล่าวเช่นกัน แล้วสรุปว่า ควรใช้คำว่า ปลาหมึก เมื่อกล่าวถึงสัตว์กลุ่มนี้ในทางวิชาการโดยทั่วไปตามเหตุผลข้างต้น และอาจใช้ หมึกในภาษาพูดหรือเมื่อมีการเกริ่นนำเป็นการเฉพาะตามแต่ละกรณี มีเกร็ดเล็กๆ ที่น่าประหลาดใจเล่าให้ฟังได้ว่า ระหว่างการหาข้อสรุป น่าแปลกที่ผู้สนับสนุนให้ใช้ หมึก (เฉยๆ ) ในทางวิชาการส่วนใหญ่เป็นนักวิชาการรุ่นเก่าหรือรุ่นอาวุโส ส่วนผู้ที่เห็นว่าควรใช้ปลาหมึกส่วนใหญ่กลับเป็นนักวิชาการรุ่นใหม่รวมกับนักวิชาการอาวุโสบางท่าน ทั้งที่น่าจะเป็นตรงกันข้าม และหลายคนในกลุ่มที่เห็นว่าควรใช้ ปลาหมึก ก็ล้วนเป็นผู้ที่ศึกษาวิจัยเกี่ยวกับปลาหมึกโดยตรง
ดังนั้นการจะเลือกใช้คำใดควรพิจารณาด้วยว่า ภาษาเป็นเรื่องละเอียดอ่อนที่เกี่ยวพันกับความซับซ้อนของสังคม อารยธรรม และวัฒนธรรมของมนุษย์ นอกจากจุดมุ่งหมายหลักที่เป็นไปเพื่อการสื่อสารระหว่างมนุษย์ที่สามารถเคลื่อนไหวแปรเปลี่ยนไปตามบริบทของสังคมมนุษย์แล้ว ยังเป็นสิ่งที่สะท้อนความงาม และสุนทรียภาพในความหลากหลายของวัฒนธรรม มิติทางวิชาการด้านเดียวจะกลายเป็นข้อจำกัดที่จะลดทอนความงามนั้นให้หม่นหมองไป ในภาวะที่วัฒนธรรมโลกาภิวัฒน์ไหลบ่าเข้าสู่ประเทศไทยนั้นการอนุรักษ์ภาษา และวัฒนธรรมที่เป็นเอกลักษณ์ของไทยไว้น่าจะเป็นทางเลือกที่ดีกว่า
ดร. จารุวัฒน์ นภีตะภัฏ
jaruwatnabhitabhata 
[ 11 พ.ย. 2550 13:15:20 ]
All Rights Reserved 2001-2010 ©siamensis.org